ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΤΗΝ ΙΛΙΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ

ΣΤΗΝ

ΙΛΙΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

    Εργασία που έκαναν οι μαθητές της Β΄ τάξης

 Καραγούλιας Ηλίας

Νεοχωρίτου Ζωή

                                        Σιδηρά Χρύσα

                                                    

                     

                                              Οι γυναικείες μορφές της Ιλιάδας

   Οι γυναικείες παρουσίες σ’ ένα πολεμικό έργο, όπως αυτό της Ιλιάδας, δεν είναι πολλές. Αναμενόμενο άλλωστε αφού το πεδίο της μάχης, γύρω από τα τείχη της Τροίας, δεν είναι ο φυσικός χώρος για μια γυναίκα αλλά χώρος κατεξοχήν «ανδρικός».  Η Ελένη, η Ανδρομάχη, και κατά δεύτερον η Χρυσηίδα και η Βρισηίδα είναι οι θνητές που έχουν στο πλάι τους οι ισχυροί ήρωες της εποχής.

   Η έξοχη Ελένη, η διογέννητη αργίτισσα είναι η «αιτία» του τρωικού πολέμου , όταν εγκαταλείπει τον Μενέλαο και τη Σπάρτη και φεύγει με τον Πάρη στην Τροία. Επίσης για χάρη της γίνονται μονομαχίες όπως αυτή ανάμεσα στον Μενέλαο και στον Πάρη έξω από  τα  τείχη  το Ιλίου,  με  την  ίδια  να  αποτελεί το τρόπαιο   της   νίκης.   Ο   Όμηρος   εκθειάζει  την  ομορφιά  της  όπως φαίνεται  από τα λόγια των προεστών στις  Σκαιές  Πύλες  ( Γ΄155-160) που την συγκρίνουν με θεά, όπως και στα λόγια του πεθερού της, του Πριάμου, που δείχνουν πατρική καλοσύνη και ευγένεια. Είναι επίσης ικανή και στο κέντημα, στα έργα των χεριών. Η ίδια ασκεί αυτοκριτική , νιώθει υπεύθυνη για όσα συνέβησαν, μετανοημένη για την εγκατάλειψη του συζυγικού οίκου και τα δεινά που προκάλεσε σε Αχαιούς και Τρώες (Γ΄172-176).

 

   Η Ανδρομάχη από την άλλη, θυγατέρα του Ηετίωνα, του βασιλιά της Κιλικίας και  γυναίκα του Έκτορα , η λευκοχέρα, η δέσποινα, παρουσιάζεται από τον Όμηρο απόλυτα εξαρτημένη από τον άνδρα της, όταν εκφράζει όλη την απελπισία της στον ενδεχόμενο  χαμό του, αποδεικνύοντας έτσι την απόλυτη εξάρτηση της γυναίκας από την ανδρική παρουσία. Παρουσιάζεται από τον Όμηρο έξυπνη και επινοητική, όταν προτείνει στον Έκτορα  τρόπους πολεμικής τακτικής αν και η στάση  της δεν είναι ηρωική αλλά βαθιά ανθρώπινη και αντιπροσωπευτική του κόσμου της γυναίκας της εποχής (Ζ΄,Ω΄725-769).   Είναι αναντίρρητα από τις συμπαθέστερες μορφές του ομηρικού έπους, σύμβολο αφοσιωμένης συζύγου και φιλόστοργης μητέρας. Στην Ιλιάδα σκιαγραφείται  στολισμένη με εξαιρετικές χάρες, γυναικεία τρυφερότητα, ευγένεια , σεμνότητα, συζυγική πίστη, θέρμη, αφοσίωση, υπακοή και πραότητα.   Μέσα από την αναζήτηση και   την συνάντηση  στη συνέχεια του Έκτορα και της Ανδρομάχης μαθαίνουμε και για τις ενασχολήσεις των  γυναικών της εποχής: είναι αυτές που παρακαλούν τους θεούς για τη σωτηρία της πόλης ,της οικογένειάς τους, του σπιτιού τους, που ασχολούνται με τις δουλειές του σπιτιού, όπως η ύφανση στον αργαλειό, η κατανομή των εργασιών στις δούλες και βέβαια με την ανατροφή των παιδιών.  Οι γυναίκες είναι οι πρώτες που πέφτουν θύματα στον πόλεμο και γίνονται δούλες, σ’ όποια κοινωνική τάξη κι αν ανήκουν ή θανατώνονται. Έτσι η γυναίκα στην Ιλιάδα φαίνεται να έχει περιορισμένη θέση μέσα σ΄ έναν ανδροκρατούμενο   κόσμο , χωρίς ωστόσο να λείπει η εκτίμηση στα γυναικεία έργα ή τη γυναικεία παρουσία.

    Η Χρυσηίδα είναι  κόρη του Χρύση και ιέρεια του θεού Απόλλωνα (Α΄111-115). Ο Αγαμέμνονας τη συγκρίνει με τη γυναίκα του την Κλυταιμνήστρα στο παράστημα, στην

ομορφιά , στην σύνεση , στα έργα. Όλα τα παραπάνω συνέθεταν την εικόνα, το πρότυπο της γυναίκας της εποχής.

    Η Βρισηίδα, κόρη του Βρύση (Α΄318-348) ήταν λάφυρο πολέμου. Την κοπέλα αυτή αγάπησε ο Αχιλλέας και όταν ο Αγαμέμνονας τη διεκδίκησε , αυτό αποτέλεσε αφορμή  μεγάλης διαμάχης και αιτία απομάκρυνσης  του Αχιλλέα από τον πόλεμο.

    Γενικότερα, στην Ιλιάδα οι γυναίκες είτε δούλες είτε αιχμάλωτες πολέμου βρισκόταν κάτω από την εξουσία των ανδρών ή και γυναικών , τους οποίους υπηρετούσαν (ετοίμαζαν τα τραπέζια για το φαγητό – έπλεναν με νερό τα χέρια των ανδρών) και φρόντιζαν για την διασκέδασή τους.    

                                      Οι γυναικείες μορφές της Οδύσσειας

   Ο Όμηρος  στην Οδύσσεια τοποθετεί σε ξεχωριστή θέση τη γυναίκα. Υμνεί το κάλλος, τη γοητεία και τις αρετές που πρέπει να την κοσμούν και την τοποθετεί στον γυναικωνίτη του σπιτιού της. Κύρια ασχολία της ομηρικής βασίλισσας είναι να εποπτεύει τα του οίκου της.  Η υφαντική αποτελεί την απασχόληση που ικανοποιεί  - πέρα από τις καθημερινές ανάγκες της οικογένειας – και την ανάγκη για διασκέδαση και διέξοδο. 

    Ας δούμε τα σημαντικότερα γυναικεία πρόσωπα της Οδύσσειας:

    Πρωταγωνίστρια, βέβαια, είναι η Πηνελόπη, η κόρη του Ικάριου και σύζυγος του πολυθρύλητου Οδυσσέα. Προβάλλεται από τον Όμηρο ως πρότυπο συζυγικής πίστης , μητρικής στοργής, γυναικείας σωφροσύνης, καρτερίας, αξιοπρέπειας και ευψυχίας. Γίνεται σκληρή, πανούργα ,  δύσπιστη και  δοκιμάζει τον Οδυσσέα που επέστρεψε στην Ιθάκη  ύστερα από τόσα χρόνια, από φόβο μήπως εξαπατηθεί –κυρίαρχη παρουσία στο σπίτι της(ψ΄113-116,  202-206). Ξέρει , όμως, να υποχωρεί διακριτικά και να δίνει την ευκαιρία στον Τηλέμαχο να ενηλικιωθεί (α΄397-402).

    

   Χαρακτηρίζεται ωραία σαν την Άρτεμη ή  την Αφροδίτη, με «αγαθάς φρένας» , άμεμπτη και συνετή. Ανυπάκουη όμως στην προσταγή του Οδυσσέα να προχωρήσει  σε δεύτερο γάμο , αν εκείνος σκοτωθεί στην εκστρατεία κατά του Ιλίου, ζει πάντα με το όραμα του πανούργου πολεμιστή και σοφίζεται τεχνάσματα με τον αργαλειό της, για να εξαπατά τους μνηστήρες για τόσο μεγάλο διάστημα.  Στην Οδύσσεια την πρωτοσυναντούμε  μεγαλοπρεπή στην ραψωδία α΄  μετά από  ευωχία φαγητού και οίνου των μνηστήρων, όταν ο ξακουστός Φήμιος τραγουδάει με την κιθάρα του, τον πικρό γυρισμό των Αχαιών από την Τροία και τον παρακαλεί να σταματήσει το τραγούδι του, γιατί πληγώνεται η καρδιά της να ακούει τα κατωρθώματα του Οδυσσέα που είναι μακριά της.

     Η φήμη της Πηνελόπης για καρτερία, συζυγική πίστη κι αγνότητα περνά από τα όρια του Πάνω Κόσμου και φθάνει μέχρι κάτω στον Άδη. Έτσι, όταν ο Οδυσσέας κατεβαίνει στον Άδη  για χρησμό από την ψυχή του Τειρεσία, η σεβαστή του μητέρα, η Αντίκλεια, τον διαβεβαιώνει:

                            « Ναι, εκείνη με πιστή καρδιά στ΄ αρχοντικό σου μένει

                             κι οι νύχτες της  περνούν πικρές κι μέρες της θλιμμένες»

                                                                                                                       λ΄182-183

Για την έντιμη φήμη της Πηνελόπης μιλάει και ο αδικοσκοτωμένος Αγαμέμνονας από τον Κάτω Κόσμο.

                                «Μα, εσύ Οδυσσέα, από σφαγή γυναίκας δεν φοβάσαι

                                  γιατί είναι φρόνιμη πολύ κι έχει καλή τη γνώμη.»

                                                                                                                                 λ΄444 - 445

   Σε πολύ διαφορετικά πλαίσια είναι τοποθετημένη η παρουσία της Ελένης στην Οδύσσεια.  Χωρίς καμία επιτηδευμένη ντροπαλότητα, χωρίς καμιά προσποιητή μεταμέλεια, εμφανίζεται στα ανάκτορα της Σπάρτης μαζί με τον Μενέλαο με φυσικότητα και απλότητα, αρχοντική και πανέμορφη, όμοια με τη δροσερή Άρτεμη παρά τους τόσους χρόνους που πέρασαν. Καθισμένη στη βασιλική της καρέκλα με την «αργυράν ηλακάτην και την χρυσήν άτρακτον», όπως κάθε αξιοπρεπής οικοδέσποινα και βασίλισσα, καλοδέχεται τους ξένους της, τον Τηλέμαχο, που ήρθε να πάρει πληροφορίες για τον πατέρα του. Βλέπουμε, λοιπόν, την Ελένη να έχει ανακτήσει τη θέση της μέσα στο παλάτι και να έχει τον απόλυτο σεβασμό τόσο από τον Μενέλαο όσο και από τους υπόλοιπους συνδαιτυμόνες. Κανείς δεν φαίνεται να θυμάται πια τα όσα συνέβησαν για χάρη της.

   Άλλη μια ξεχωριστή παρουσία στην Οδύσσεια είναι η Ναυσικά, κόρη του βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοου και της Αρήτης, που ακτινοβολεί σεμνή χάρη, αυθορμητισμό και νεανική απλότητα. Η Αρήτη, από την άλλη, αποτελεί την τέλεια οικοδέσποινα στα ανάκτορα του Αλκίνοου, καταδεκτική, αξιοπρεπής με φυσική επιβλητικότητα, πολύτιμη σύμβουλος για τον άξιο σύζυγό της, αρκετά δυναμική, αφού μπορούσε κανείς να καταφέρει πολλά κερδίζοντας την εύνοιά της.

   Στη Νέκυια, στη λ’ ραψωδία, ο Οδυσσέας επισκέπτεται τον Άδη, για να μπορέσει να πάρει πληροφορίες για την επιστροφή του στην Ιθάκη από το νεκρό μάντη Τειρεσία. Εκεί συνομιλεί με τη μητέρα του την Αντίκλεια. Είναι η πιο σπαρακτική συνομιλία, καθώς από τη μητέρα του μαθαίνει για την κατάσταση στο παλάτι, για τη γυναίκα και το γιο του αλλά και για τον πατέρα του που λιώνει από τον καημό για το παιδί του. Μετά το χωρισμό με τη μητέρα του, ο Οδυσσέας συναντά – παρουσιάζει έναν μακρύ κατάλογο από γυναίκες και κόρες ηρώων.  Πλησιάζουν, πίνουν από το αίμα και συνομιλούν με τον Οδυσσέα. Ανάμεσα σ’ αυτές βλέπουμε την Αλκμήνη, τη μητέρα του Ηρακλή, την Επικάστη, μητέρα και σύζυγο του Οιδίποδα, τη Λήδα, τη μητέρα της Ελένης, την Τυρώ, μητέρα του Νέστορα, την Αριάδνη, την Αντιόπη, τη Μεγάρη, τη Χλώρη, την Ιφιμέδεια… Έπειτα τη Φαίδρα και την Πρόκρη και τη Μαίρα, την Κλυμένη και την Εριφύλη και ένα σύννεφο από άλλες συζύγους και θυγατέρες των αρχαίων θρύλων. Όλες αυτές, γυναίκες διαλεχτές, ασκούσαν μια έντονη γοητεία στους ανθρώπους της εποχής του Ομήρου, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Και αυτό γιατί, καθώς τα ονόματά τους κινούνταν από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά, κουβαλούσαν μαζί τους όχι μόνο τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά, αλλά και αυτά ολόκληρου του γενεαλογικού δέντρου.

   Στον αντίποδα των ξεχωριστών γυναικών της αριστοκρατικής τάξης βρισκόταν οι δούλες, οι παρακόρες, η οικονόμος του σπιτιού. Έτσι η Ευρύκλεια, η γηραιά οικονόμος, στο σπίτι του Οδυσσέα είναι γεμάτη στοργή και αφοσίωση, αγάπη για τον Τηλέμαχο και τον Οδυσσέα, τον οποίο είναι η πρώτη που αναγνωρίζει. Αντίθετα, οι περισσότερες είναι συχνά ανώνυμες ζουν στη σκιά της οικοδέσποινας προετοιμάζοντας το τραπέζι ή φέρνοντας τη ρόκα μεταφέροντας το νερό για το λούσιμο των φιλοξενουμένων, τους οποίους λούζουν και αλείφουν με λάδι και αρώματα. Ακόμη, ακολουθούν την κυρά τους στο σπίτι ή έξω από αυτό όπως σε ναούς και συγγενικά σπίτια.

   Επίσης, συνάπτουν σχέσεις με τους άνδρες του σπιτιού παίρνοντας το ρόλο της παλακίδας, σχέση νόμιμη σύμφωνα με τα ήθη της εποχής, αντίθετα η μονογαμία ίσχυε και μάλιστα με απόλυτη αυστηρότητα μόνο για τις γυναίκες. Στην Οδύσσεια κάποιες από τις δούλες του παλατιού στάθηκαν πιστές στον Οδυσσέα και άλλοι προσκύνησαν καινούριους αφέντες. Γι’ αυτό και ο Οδυσσέας τις τιμωρεί. Σύμφωνα με την Ελένη Ι. Κακριδή: «… είναι ένας κρίκος στην αλυσίδα των προσώπων που σύμφωνα με τη βασική θέση

του έργου τιμωρούνται για το σφάλμα τους» όπως η Μελανθώ.

   Κλείνοντας θα λέγαμε ότι ο Όμηρος μέσα από τα δύο μεγάλα έπη του παρουσιάζει τη γυναίκα περιορισμένη μέσα στον οίκο της με κύρια μέριμνά της τη φροντίδα για το σπίτι, τον σύζυγο και τα παιδιά της. Έχει πολλές υποχρεώσεις και είναι σίγουρα κατώτερη από τον άντρα, στον οποίο πρέπει να δείχνει απόλυτο σεβασμό και υπακοή. Και ως κατώτερη και υποδεέστερη, πρέπει να διακρίνεται από ντροπαλότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι κυκλοφορεί με καλυμμένο το πρόσωπο. Δεν μπορεί να πάρει μέρος σε κοινωνικοπολιτικές συζητήσεις, ούτε έχει δικαίωμα να εκφράσει την άποψή της. Ελάχιστες είναι οι εξαιρέσεις κατά της οποίες γυναίκες δείχνουν να είναι πιο χειραφετημένες και να έχουν μια πιο ενεργό συμμετοχή στα κοινωνικοπολιτικά δρώμενα της κοινωνίας τους, όπως η Αρήτη. Σε καμία περίπτωση πάντως, δεν αποτελούν τον κανόνα.Τέλος, κοινό χαρακτηριστικό και ιδανικό πρότυπο της εποχής για τη γυναίκα είτε πρόκειται για βασίλισσα είτε για δούλη είναι το ίδιο: έπρεπε να είναι λυγερόκορμη, μυαλωμένη και χρυσοχέρα.