Το ψωμί - Ήθη και έθιμα

       ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΨΩΜΙ

        Το έθιμο της κουλούρας

   Όταν οι νύφες φεύγουν από το σπίτι τους για την εκκλησία σπάνε ψηλά στο κεφάλι τους μία κουλούρα σε τέσσερα κομμάτια, αφού την έχουν χαράξει σε σχήμα σταυρού. Τα δύο κομμάτια με το δεξί χέρι τα πετάνε μπροστά  και με το αριστερό τα άλλα δύο πίσω. Αυτό το κάνουν για να έχουν καλή τύχη. Το ίδιο κάνουν μετά την εκκλησία στο σπίτι της νύφης. Την κουλούρα την ζυμώνουν φίλες της νύφης των οποίων ζούνε και οι δύο γονείς.

        Στα Στεφανινά Θεσσαλονίκης

  Τα έθιμα του γάμου ξεκινούν από την Τετάρτη με τα «Προζύμια» φτιάχνοντας προζύμι στο σπίτι του γαμπρού για την παρασκευή ψωμιού για το γάμο. Μετά ακολουθεί το αλεύρωμα, κι ο καθένας προσπαθεί να αλείψει με ζυμάρι και αλεύρι τον άλλο.

  Την άλλη μέρα μαζεύονται τα παλικάρια του χωριού, φίλοι του γαμπρού και της νύφης και πηγαίνουν με τα ζώα στο δάσος, για να φέρουν ξύλα για το ψήσιμο του ψωμιού και των φαγητών του γάμου.

        Καλούν την πεθερά να ευχηθεί στο ζευγάρι:

             έβγα πεθερά στη σκάλα

με το μέλι με το γάλα

ρίξε ρύζι να ριζώσει

ρίξε στάρι να στεριώσει

        Γαμήλια έθιμα της Ίμβρου (τα ψωμιά του γάμου)

     Το πρωί της Πέμπτης, τρεις δηλαδή μέρες πριν από την Κυριακή του γάμου, στο σπίτι του γαμπρού και τής νύφης συγκεντρώνονται γυναίκες από το συγγενικό τους περιβάλλον και «κουσκ’νίζ’ τ’ αλεύρια», ετοιμάζουν δηλαδή το αλεύρι για τα ψωμιά του γάμου.

     Την άλλη μέρα τόσο στο σπίτι του γαμπρού, όσο και τής νύφης συγκεντρώνονται κορίτσια αμφιθαλή και ετοιμάζουν τα απαραίτητα για το γάμο ψωμιά και γλυκά. Άλλα ετοιμάζουν τα «‘μυγδαλουτά», άλλα τα «παντεσπάνια» και άλλα «ζ’μών’ τα ψουμιά».

      Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί, ότι μαζί με τα άλλα ψωμιά ζυμώνουν και ένα ειδικό γλυκό ψωμί, πού, όπως θα δούμε πιο κάτω, το λένε «κλιφτουψώμ’». Παρασκευάζεται από αλεύρι, ζάχαρη, βούτυρο, αυγά και σόδα.

     Όταν ετοιμάσουν όλα τα απαραίτητα ψωμιά και γλυκά, ανάβουν το φούρνο για να τα ψήσουν. Πρώτα πρώτα ψήνουν τις «φουρνόπ’τις». Οι «φουρνόπ’τις» παρασκευάζονται από το ίδιο ζυμάρι πού παρασκευάζονται και τα άλλα ψωμιά του γάμου. Είναι όμως πολύ λεπτές και γι’ αυτό ψήνονται πολύ γρήγορα, σε 2-3 λεπτά τής ώρας. Αυτός ακριβώς είναι ό λόγος πού στο χωριό Σχοινούδι τις λένε «γουργόπ’τις», επειδή δηλαδή ψήνονται γοργά, πάρα πολύ γρήγορα. Στο χωριό Άγιοι Θεόδωροι, ιδιαίτερη πατρίδα του Αρχιεπισκόπου Βορείου και Νοτίου Αμερικής κ.κ. Ιακώβου, τις λένε «ζιστουψώμ’», επειδή τις τρώνε πολύ ζεστές, μόλις τις βγάλουν από το φούρνο. Αφού βγάλουν τις «φουρνόπ’τις» από το φούρνο, κόβουν την κάθε μια σταυρωτά σε τέσσερα κομμάτια, τα αλείφουν από πάνω με μέλι και μετά στέλνουν ένα κομμάτι σε κάθε οικογένεια πού θέλουν να καλέσουν στο γάμο.

     Αποτελεί δηλαδή το μοίρασμα των κομματιών από τις «φουρνόπ’τις» ένα είδος γενικού καλέσματος στο γάμο

      Της Παναγιάς η πιτούδα.

     Όταν γεννιέται ένα παιδί την επόμενη μέρα η γιαγιά του σπιτιού φτιάχνει μια πίτα (ψωμί). Αυτή την πίτα μαζί με ένα κουπάκι ζάχαρη τη βάζει πάνω στο τραπέζι, έπειτα φωνάζει τον παπά να διαβάσει την ευχή στη λεχώνα και στο μωρό.
      Μετά η πιο ηλικιωμένη κυρία παίρνει την πίτα και την σπάζει πάνω στο κεφαλή της λεχώνας λέγοντας διάφορες ευχές. Έπειτα την σπάζει σε μικρότερα κομμάτια βουτώντας τα στη ζάχαρη και τα μοιράζει σε όλους τους παρευρισκομένους η οποίοι δίνουν τις ευχές τους στο νεογέννητο και στη λεχώνα. Φεύγοντας από το σπίτι του νεογέννητου όλοι αφήνουν κλωστίτσες από τα ρούχα τους, ώστε σε περίπτωση που το ματιάσουν, η μάνα του μωρού να το καπνίσει καίγοντας τις κλωστίτσες.
      Όταν ο παπάς διαβάζει την ευχή για την λεχώνα και το παιδί ευλογεί και μια κούπα νερό και ένα μάτσο βασιλικό. Η λεχώνα για σαράντα μέρες ραντίζει το δωμάτιο, το παιδί της, τον εαυτό της και όποιον μπαίνει βράδυ στο δωμάτιο με το παιδί . Όλα αυτά για να έχει το παιδί υγεία και την ευχή της παναγιάς.

       Περπατόπιτα

      Όταν αρχίζει να περπατά το παιδί η μάνα κάνει περπατόπιτες … Μία ολόκληρη πηγαίνει στην νονά και επίσης από μία ολόκληρη πηγαίνει στις γιαγιάδες του παιδιού.

           Η νονά είναι υπΟχρεωμένη να πάρει τα πρώ -     τα παπούτσια στο παιδί , ενώ η γιαγιά και ο παππούς     δίνουν ένα δώρο στο παιδί όπως επίσης του δίνουν και κέρματα ,.με τα οποία του εύχονται “σιδερένια πουδαρούδια.

      Τις υπόλοιπες πίτες που κάνει η μητέρα τις κόβει σε κομμάτια και τις μοιράζει σε συγγενείς και φίλους επάνω σε ένα δίσκο. Ο καθένας για να πάρει το κομμάτι του πρέπει να τρέξει , για να τρέχει και το παιδί και όλοι δίνουν του κέρματα και του εύχονται “σιδερένια ποδαρούδια.

     Στη συνέχεια βάζουν πάνω σε ένα τραπέζι διάφορα αντικείμενα που αντιπροσωπεύουν επαγγέλματα π.χ. χτένα= κομμώτρια, λεφτά= πλούσιος, λαχανικά= κηπουρός κ.α. κάνουν τρεις φορές το σταυρό στην πίτα και η μάνα κρατώντας το χέρι του παιδιού κρατάει το μαχαίρι και σταυρώνει τρεις φορές την πίτα.

    Μετά την κόβει σε κομματάκια και όλοι περιμένουν να δουν τι θα πάρει το παιδί στα χέρια του .Πιστεύουν ότι το αντικείμενο που θα πάρει από το τραπέζι θα είναι το επάγγελμα του. Αυτό το έθιμο διατηρείται και σήμερα σε πολλές οικογένειες.

       Καθαρά  Δευτέρα

     Η Καθαρά Δευτέρα είναι το τέλος των Απόκρεω και η πρώτη μέρα της Σαρακοστής. Ονομάζεται έτσι, γιατί οι χριστιανοί «καθαρίζονται ψυχικά», μια και σταματάνε κάθε κρεάτινο φαγητό και αρχίζουν τη νηστεία που διαρκεί σαράντα μέρες, όσες και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο. Η καθιέρωση της λαγάνας, που θυμίζει τα «άζυμα» της Παλαιάς Διαθήκης, επιτείνει την έννοια της νηστείας εκείνης της ημέρας.

    Κάθε  τόπος πέρα  των κοινών εθίμων, έχει και τα δικά του ξεχωριστά έθιμα. Τα κοινά έθιμα είναι το άζυμο ψωμί δηλαδή η λαγάνα, και τα λογιών νηστίσιμα φαγώσιμα.

    Στην περιοχή της Αμαλιάδας οι νοικοκυρές ζύμωναν ψωμί «λιζό», την μπουγάτσα.

    Οι Αγραπιδοχωρήτες που εγκαταστάθηκαν στην Ηλεία φτιάχναν και τα αλμυροκούλουρα. Οι κοπέλες, αν με το μακαρόνι της Τυρινής δεν έβλεπαν στον ύπνο τους ποιον θα πάρουν για άνδρα, τότε την Καθαρά Δευτέρα έτρωγαν αλμυροκούλουρα, και δεν έπιναν καθόλου νερό, για να πάει ο μέλλον σύζυγός  τους στο όνειρό τους, να τους δώσει νερό να ξεδιψάσουν. Έλεγαν: «Τρώνε την αλμυροκουλούρα, για να δούνε ποιόν θα πάρουνε». Το έθιμο αυτό υπάρχει σε πολλές περιοχές.

     Αλλού την παραμονή της Καθαράς Δευτέρας οι γυναίκες έβγαζαν βορβούς. Πρόσεχαν ο πρώτος να είναι ο μεγαλύτερος, που τον τοποθετούσαν με τα φύλλα του το πρωί της Καθαράς Δευτέρας στην πόρτα του σπιτιού. Το βράδυ τον έβγαζαν στη μαλάθα του ψωμιού μέχρι το Πάσχα, για να είναι φτούρια το ψωμί του σπιτιού.

               Μνημόσυνο

       Στο θάνατο, «το συχώριο» είναι, για τους φίλους και γνωστούς, ένα ψωμάκι ζυμωμένο με γλυκάνισο για να γλυκάνει την απώλεια, και, για τους συγγενείς, ψωμί ζυμωτό συνοδευμένο με κόκκινο κρασί, στο τραπέζι της παρηγοριάς.

       Οι Πόντιοι, αμέσως μετά την ταφή, βάζουν επάνω στον τάφο λαγάνες με ελιές ή παξιμάδια με κρασί και προσφέρουν σε όλους όσοι παρευρίσκονται στην ταφή. 

    

                            Θερισμός , Τάσος  Αλεβίζος  (1957)

 

                     ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ  ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΟ ΨΩΜΙ

Ø      Βγάζει από κρύο φούρνο ζεστό ψωμί. (Όταν κάποιος είναι ικανός).

Ø      Για να ζυμώσεις το πρωί, αποβραδίς κοσκίνισε. (Όταν κάτι χρειάζεται προετοιμασία).

Ø      Φάγαμε μαζί ψωμί κι αλάτι. (Δείχνει δεσμούς δυνατής φιλίας).

Ø      Αυτό είναι ψωμοτύρι για μένα. (Εύκολη δουλειά).

Ø      Ψωμί μη λείψει σπίτι μας και φούρνος να μη καπνίσει. (Λαϊκή Ευχή).

Ø      Μα το ψωμί που τρώω. (Ο καθημερινός άνθρωπος το σέβεται και ορκίζεται σ' αυτό).

Ø      Της προκομμένης το ψωμί γρήγορα ανεβαίνει. (Υπόδειξη ικανότητας σε μια εργασία).

Ø      Δεν έχει ψωμί να φάει, (αν είναι κάποιος φτωχός).

Ø      Ψωμοζήτης (είναι κάποιος που ζητιανεύει).

Ø      Φάγανε ψωμί και αλάτι (είναι η φράση που χαρακτηρίζει μία πολύχρονη και σταθερή φιλία).

Ø      Εγώ ειμί ο άρτος της ζωής (Από τη Βίβλο).

Ø      Αυτή η δουλειά έχει πολύ ψωμί (η δουλειά αυτή είναι σίγουρη ή αποφέρει μεγάλα κέρδη).

Ø      Βγάζω το ψωμί μου (κερδίζω τα απαραίτητα).

Ø      Δουλεύει για το ψωμί του (δουλεύει για τα απολύτως αναγκαία).

Ø      Εμείς ψωμί δεν έχουμε κι η γάτα πίτα σέρνει (Όταν κάποιοι δεν έχουν τα στοιχειώδη και άλλοι έχουν περισσευούμενα).

Ø      Η βιάση ψήνει το ψωμί, μα δεν το καλοψήνει (Όταν κάνεις κάτι με βιασύνη, πιθανόν να κάνεις λάθος).

Ø      Θα φάει πολλά ψωμιά ακόμη (θα γνωρίσει ή θα βιώσει πολλά).

Ø      Λίγα είναι τα ψωμιά του ή λίγα τα καρβέλια του ή έφαγε τα ψωμιά του (δεν θα ζήσει για πολύ ακόμη).

Ø      Νηστεύει ο δούλος του Θεού, γιατί ψωμί δεν έχει (λέγεται ωε δικαιολογία σε περιπτώσεις αδυναμίας οικονομικής).

Ø      Όταν κοιμάται ο γιόκας μου ψωμί δε μας γυρεύει (αποφυγή δύσκολων καταστάσεων).

Ø      Το έδωσε για ένα κομμάτι ψωμί (πούλησε κάτι πολύ φτηνά, με μικρό αντάλλαγμα).

Ø      Ψωμί δεν έχουμε, ραπανάκια για την όρεξη (δεν έχουμε τα βασικά και ζητάμε τα μη απαραίτητα).

Ø      Ψωμί δεν είχαμε, τυρί μας ήρθε (για απρόσμενη βοήθεια).

Ø      Ο λόγος σου με χόρτασε, και το ψωμί σου φα’ το (για να δείξουμε τη συμπαράστασή μας σε κάποιον)

Ø      Ο πεινασμένος καρβέλια ονειρεύεται (θέλει αυτό που δεν έχει)

Ø      Όποιος έχει νου και γνώση, πριν πεινάσει θα ζυμώσει (προνοητικότητα)

Ø      Στου σκύλου το προσκέφαλο ψωμί δεν ξημερώνει(ακατάλληλος άνθρωπος για κάτι)

                ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΨΩΜΙ 

 -  Όταν κομμάτι ψωμιού πέσει κάτω από τον τραπέζι την ώρα του φαγητού και δεν το δεις και ζητήσεις άλλο, τότε κάποιος από την οικογένεια πεινάει.
 -  Όταν αφήνεις την τελευταία σου μπουκιά στο τραπέζι, αφήνεις όλη τη δύναμή σου.  
 -  Το καρβέλι δεν πρέπει να είναι ανάποδα στο τραπέζι, έρχονται αναποδιές.  
 - Αν μια κοπέλα πλάθει καλά ψωμιά, στρογγυλά και όμορφα, όμορφο θα είναι το ριζικό της. Αν μια κοπέλα αργεί να πιάσει προζύμι, αργεί να παντρευτεί .

- Όταν πρόκειται να αρχίσει το ζύμωμα του ψωμιού, πρώτα σταυρώνεται το ζυμάρι.

- Η κομμένη όψη του ψωμιού βλέπει πάντα προς το κέντρο του τραπεζιού.

- Αν πέσει κάτω κομμάτι ψωμιού, το φιλούν και το βάζουν πάλι στο τραπέζι.

- Επειδή η νύχτα θεωρείται η ώρα των κακών πνευμάτων, το τραπεζομάντιλο με τα

     ψίχουλα του βραδινού φαγητού τινάζεται πάντα την άλλη ημέρα.

- Τα ψίχουλα πετιούνται στον κήπο, για να τα φάνε τα πουλιά.

-Τα ξερά κομμάτια μουλιάζουν στο νερό και τα τρώνε οι κότες.

-Τίποτα δεν πρέπει να πεταχτεί από το ψωμί, γιατί σημαίνει ζωή για το σπίτι.

-Η στείρα γυναίκα κάνει παιδί αν φάει μια μικρή πίτα από φούρνο καινούριο που α-

  νάβει για πρώτη φορά. Σ’ αυτή την πρόληψη ο φούρνος αντιστοιχεί στη μητέρα,

   το   γλύκισμα στο βρέφος, η φωτιά στην εγκυμοσύνη και το πρώτο άναμμα στη

   γυναίκα που θα κυοφορήσει πρώτη φορά.